Proces uzależnienia od narkotyków to skomplikowany mechanizm, który rozwija się etapowo i obejmuje ciało oraz psychikę człowieka. Każda faza uzależnienia od narkotyków wiąże się z określonymi zmianami w zachowaniu, emocjach i myśleniu. Wiele osób nie dostrzega momentu przekroczenia granicy między kontrolą a uzależnieniem – dlatego tak ważne jest poznanie mechanizmu rozwoju nałogu. Świadomość tego, jak przebiegają poszczególne etapy narkomanii, może pomóc w rozpoznaniu problemu i w skutecznej interwencji.
4 fazy uzależnienia od narkotyków
Proces uzależnienia od narkotyków nie pojawia się nagle – rozwija się powoli i przebiega etapami. Każda z faz uzależnienia ma swoją specyfikę i charakteryzuje się odmiennymi mechanizmami psychologicznymi oraz fizycznymi. Początkowo zażywanie narkotyków może wydawać się niewinne i często jest motywowane ciekawością, chęcią relaksu lub presją otoczenia. Z czasem jednak eksperymentowanie przekształca się w regularne używanie, które prowadzi do uzależnienia psychicznego, a następnie fizycznego. W miarę postępu choroby osoba coraz bardziej traci kontrolę nad własnym zachowaniem i podporządkowuje życie zdobywaniu substancji. Zrozumienie czterech faz uzależnienia od narkotyków pozwala zidentyfikować moment, w którym pojawia się realne zagrożenie i możliwa jest jeszcze skuteczna interwencja. Wiedza na ten temat pomaga osobom uzależnionym i ich bliskim.
Fazy uzależnienia od narkotyków: 1 faza, czyli faza eksperymentalna
Pierwsza faza narkomanii to etap, w którym kontakt z narkotykiem jest sporadyczny i motywowany ciekawością lub chęcią przeżycia nowych doznań. Osoba sięga po substancję po raz pierwszy – dość często pod wpływem znajomych, mody lub potrzeby przynależności do grupy. Zazwyczaj nie ma jeszcze świadomości ryzyka – traktuje narkotyk jako coś, co można kontrolować i używać „okazjonalnie”. Cechą charakterystyczną tej fazy jest brak uzależnienia fizycznego i psychicznego. Pojawia się jednak zainteresowanie samym doświadczeniem oraz pozytywne skojarzenia z użyciem substancji. To właśnie w tej fazie tworzy się pierwszy, niebezpieczny mechanizm psychiczny, czyli przekonanie, że używanie narkotyków jest bezpieczne, skoro „nic złego się nie stało”. Z biegiem czasu – jeśli eksperymenty są powtarzane – osoba uczy się, że narkotyk przynosi przyjemność, odprężenie i chwilową poprawę nastroju, a to stanowi fundament dalszego uzależnienia.
Objawy 1 fazy uzależnienia od narkotyków:
pierwsze próby zażycia narkotyku z ciekawości lub chęci dopasowania się do grupy,
traktowanie narkotyku jako formy zabawy, relaksu lub elementu imprezy,
przekonanie o pełnej kontroli nad sytuacją („potrafię przestać w każdej chwili”),
brak refleksji nad konsekwencjami i zagrożeniami zdrowotnymi,
powstawanie pozytywnych skojarzeń z użyciem substancji, np. odprężenie, euforia, ciekawość,
tłumaczenie zażywania jako „jednorazowego doświadczenia” lub eksperymentu,
stopniowe zmniejszanie dystansu emocjonalnego wobec używek i środowiska, które je oferuje,
rosnąca fascynacja tematem narkotyków i rozmowy o ich działaniu,
brak objawów fizycznych, ale pojawiają się pierwsze zmiany w podejściu do ryzyka,
pierwsze drobne kłamstwa dotyczące spóźnień, spotkań z nowymi znajomymi,
nietypowy zapach włosów i ubrań i nadmierne używanie perfum,
wzrost gotowości do powtórzenia doświadczenia w przyszłości.
Etapy uzależnienia od narkotyków: 2 faza, faza regularnego używania
W kolejnej fazie rozwoju narkomanii używanie narkotyków zaczyna przybierać charakter systematyczny. Ma miejsce coraz częstsze sięganie po substancję w celu poprawy humoru, odreagowania stresu lub uniknięcia negatywnych emocji. Zażywanie narkotyków przestaje być spontanicznym eksperymentem, a staje się zaplanowanym elementem życia. Często pojawia się chęć powtórzenia przyjemnych doznań, a wraz z nią rośnie tolerancja organizmu. Użytkownik zaczyna sięgać po większe dawki lub zażywa narkotyk częściej niż przedtem po to, by uzyskać ten sam efekt. W tym etapie uzależnienia od narkotyków pojawia się pierwsze uzależnienie psychiczne, czyli przekonanie, że bez narkotyku trudno się zrelaksować, bawić czy funkcjonować w grupie. Osoba jeszcze nie uważa siebie za uzależnioną, ale zaczyna ukrywać przed otoczeniem częstotliwość zażywania i szuka okazji do kontaktu z substancją.
Do objawów 2 fazy rozwoju uzależnienia od narkotyków zaliczymy:
regularne, choć jeszcze kontrolowane sięganie po narkotyki,
używanie substancji w celu poprawy nastroju lub rozładowania stresu,
zażywanie narkotyku w różnych okolicznościach, nie tylko podczas imprez,
wzrost tolerancji, czyli potrzeba większej ilości narkotyku dla uzyskania tego samego efektu,
tłumaczenie swojego zachowania jako „sposobu na odpoczynek” lub „lepszą zabawę”,
ukrywanie przed rodziną i znajomymi częstotliwości zażywania,
pojawiające się częściej kłamstwa i wymówki dotyczące wydatków lub nieobecności,
spadek motywacji do pracy lub nauki,
początki zaniedbywania obowiązków
częstsze zmiany nastroju, rozdrażnienie w okresach braku narkotyku,
izolacja od rodziny, zamykanie się w innym pokoju,
dłuższe przebywanie w łazience,
wzrost znaczenia środowiska, w którym narkotyki są dostępne i akceptowane.
Fazy narkomanii: 3 faza, czyli faza ryzykowna
Trzecia faza to moment, w którym narkotyk zaczyna dominować nad życiem osoby uzależnionej. Pojawia się silny przymus psychiczny – substancja nie jest już środkiem rekreacyjnym, ale koniecznością, by normalnie funkcjonować. Użytkownik traci kontrolę nad częstotliwością i ilością zażywanego narkotyku, a jego myśli coraz częściej koncentrują się na tym, jak zdobyć kolejną dawkę. W tej fazie zaczynają się poważne zmiany w zachowaniu, emocjach i relacjach z innymi ludźmi. Osoba uzależniona może odczuwać lęk, niepokój i agresję, gdy nie ma dostępu do substancji. Zaczyna unikać bliskich, zaniedbywać obowiązki i tracić zainteresowanie wcześniejszymi pasjami. Występują pierwsze objawy pogorszenia zdrowia psychicznego, a także symptomy fizyczne świadczące o obciążeniu organizmu.
Najważniejsze objawy 3 fazy uzależnienia od substancji psychoaktywnych:
codzienne lub prawie codzienne odurzanie się,
silne pragnienie (głód narkotykowy) i przymus zażywania,
myślenie podporządkowane zdobyciu i zażyciu narkotyku,
stopniowa utrata kontroli nad ilością i częstotliwością przyjmowania,
wycofywanie się z życia rodzinnego i społecznego,
częste kłamstwa, manipulacje, konflikty z bliskimi,
obniżony nastrój, drażliwość, wahania emocjonalne,
pojawiające się objawy lęku, depresji lub paranoi,
zaniedbywanie pracy, szkoły i obowiązków,
problemy finansowe wynikające z zakupu narkotyków,
pierwsze poważne oznaki wyniszczenia organizmu (bezsenność, utrata apetytu, bladość, wychudzenie).
Fazy uzależnień od narkotyków: 4 faza, czyli faza destrukcyjna
Czwarta faza to najbardziej zaawansowany i niebezpieczny etap uzależnienia, w którym narkotyk staje się absolutnym centrum życia. Występuje silne uzależnienie psychiczne i fizyczne. Osoba uzależniona traci całkowitą kontrolę nad sobą, a każda przerwa w przyjmowaniu substancji prowadzi do silnych objawów abstynencyjnych: bólu, drżenia, bezsenności, wymiotów czy halucynacji. W tym stadium dochodzi do głębokiej degradacji zdrowia, relacji społecznych i moralności. Narkotyk przestaje dawać przyjemność – jego zażycie służy jedynie uniknięciu cierpienia związanego z odstawieniem. Uzależniony może dopuszczać się działań, których wcześniej by się wstydził: kradzież, przemoc, prostytucja. Bez leczenia i wsparcia specjalistów powrót do normalnego życia staje się niezwykle trudny.
Objawy 4 fazy uzależnienia:
całkowite podporządkowanie życia zdobywaniu narkotyku,
silne objawy abstynencyjne po odstawieniu,
utrata pracy, domu, rodziny i przyjaciół,
poważne wyniszczenie organizmu: wychudzenie, choroby, osłabienie odporności,
zaniedbanie higieny i wyglądu,
utrata poczucia rzeczywistości, występowanie halucynacji i stanów psychotycznych,
brak jakichkolwiek zainteresowań poza narkotykiem,
zachowania przestępcze lub ryzykowne w celu zdobycia pieniędzy,
całkowite uzależnienie psychiczne i fizyczne od substancji.
Objawy uzależnienia od narkotyków: jak rozpoznać problem?
Rozpoznanie uzależnienia od narkotyków bywa trudne, ponieważ problem rozwija się stopniowo i często jest przez długi czas ukrywany. Na początku osoba zażywająca narkotyki może sprawiać wrażenie, że wszystko ma pod kontrolą, ponieważ dobrze funkcjonuje w pracy, w szkole i w relacjach. Jednak z czasem pojawiają się subtelne zmiany w zachowaniu, emocjach i wyglądzie, które mogą świadczyć o narastającym problemie. Uzależnienie zawsze wiąże się z utratą kontroli nad ilością i częstotliwością zażywania, a także z rosnącym podporządkowaniem życia zdobywaniu i używaniu substancji. Wczesne rozpoznanie objawów jest niezwykle ważne – im szybciej problem zostanie zauważony, tym większa szansa na skuteczne leczenie i uniknięcie trwałych konsekwencji zdrowotnych.
Jak poznać problem u siebie?
poczucie przymusu – przekonanie, że „muszę coś wziąć”, aby się uspokoić, zrelaksować lub dobrze bawić,
kłamstwa wobec siebie i innych na temat częstotliwości lub ilości zażywanych substancji,
trudność w zachowaniu abstynencji nawet na krótki czas,
zauważalne pogorszenie samopoczucia, nastroju lub koncentracji w okresach, gdy nie ma dostępu do narkotyku,
spadek zainteresowania dawnymi pasjami i hobby, zastąpienie ich myślami o używkach,
tłumaczenie zażywania jako sposobu na stres, smutek lub napięcie,
konflikty wewnętrzne – świadomość problemu i jednoczesna niemożność zaprzestania,
pogorszenie relacji z bliskimi, utrata zaufania i narastające poczucie winy.
Jak rozpoznać problem z narkotykami u kogoś bliskiego?
nagłe zmiany w zachowaniu – od wycofania i apatii po nadmierną pobudliwość lub agresję,
częste wahania nastroju, napady złości, rozdrażnienie bez powodu,
unikanie kontaktu z rodziną, zamykanie się w pokoju, izolacja od dotychczasowych znajomych,
pogorszenie wyników w szkole lub pracy, problemy z punktualnością i odpowiedzialnością,
nieuzasadnione znikanie pieniędzy, pożyczanie lub sprzedaż wartościowych przedmiotów,
zmiana wyglądu: utrata wagi, cienie pod oczami, rozszerzone lub zwężone źrenice, zaniedbany ubiór,
nieprzyjemny zapach ciała lub odzieży, ślady po wkłuciach, drżenie rąk, chroniczne zmęczenie,
unikanie rozmów o swoim zachowaniu, agresywne reakcje na pytania dotyczące narkotyków,
brak zainteresowania rodziną, obowiązkami, planami życiowymi – liczy się tylko zdobycie kolejnej dawki.
Pamiętaj, że uzależnienie jest chorobą, a nie przejawem słabości charakteru. Każdy przypadek wymaga indywidualnego podejścia i empatii. Jeśli ktoś zauważa u siebie lub bliskich powyższe objawy, powinien jak najszybciej skonsultować się ze specjalistą – psychologiem, terapeutą uzależnień lub lekarzem. Wczesna interwencja może zapobiec wejściu w kolejne fazy uzależnienia i pomóc w odzyskaniu kontroli nad życiem.
Mechanizmy uzależnienia od narkotyków
Uzależnienie od narkotyków rozwija się poprzez złożony mechanizm psychologiczny, biologiczny i społeczny. Działanie substancji psychoaktywnych opiera się na pobudzaniu układu nagrody w mózgu, który odpowiada za odczuwanie przyjemności. Każdorazowe zażycie narkotyku powoduje gwałtowny wyrzut dopaminy, czyli neuroprzekaźnika związanego z euforią, motywacją i poczuciem satysfakcji. Z czasem mózg uczy się, że to właśnie substancja, a nie naturalne źródła radości (jak relacje, pasje czy sukcesy) daje intensywną przyjemność. W ten sposób powstaje błędne koło – osoba uzależniona coraz częściej sięga po narkotyk, by ponownie doświadczyć tego samego uczucia.
Równocześnie rozwija się mechanizm psychiczny polegający na ucieczce od negatywnych emocji. Narkotyk staje się sposobem radzenia sobie z lękiem, napięciem, samotnością lub stresem. Z każdym kolejnym użyciem rośnie zależność emocjonalna – bez narkotyku osoba czuje się bezradna, rozbita i pozbawiona energii. Organizm adaptuje się do substancji, przez co potrzeba coraz większych dawek, by osiągnąć ten sam efekt. W ten sposób powstaje tolerancja, a następnie uzależnienie fizyczne – ciało reaguje objawami abstynencji, gdy brakuje narkotyku. Kolejnym elementem są mechanizmy obronne psychiki, które utrudniają przerwanie nałogu. Osoba uzależniona wypiera problem, racjonalizuje swoje zachowania lub obwinia otoczenie za swoje trudności. Mechanizm zaprzeczania sprawia, że trudno jej przyznać się do choroby i podjąć leczenie. Uzależnienie nie dotyczy więc tylko ciała, ale też emocji i sposobu myślenia – zmienia osobowość, postrzeganie rzeczywistości i hierarchię wartości.
Proces uzależnienia od narkotyków to droga, która zaczyna się z pozoru niewinnie, lecz z czasem prowadzi do całkowitej utraty kontroli nad własnym życiem. Każda faza narkomanii jest kolejnym krokiem w głąb nałogu, a im później zostanie rozpoznana, tym trudniej o powrót do równowagi. Pamiętaj, że narkomania nie jest wyborem – to choroba, z którą trzeba walczyć przy pomocy specjalistów.
Bibliografia:
Jabłoński P., Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów;
Jędrzejko M., Narkotyki i dopalacze Co powinni wiedzieć rodzice?;
Jędrzejko M., Narkotyki i środki zastępcze (zjawisko, zagrożenia, profilaktyka);
Kurzeja A, Uzależnienie od narkotyków. Od teorii do praktyki terapeutycznej;
Nowak A., Narkotyki i narkomania. Problemy współczesnego społeczeństwa i państwa;
Szukalski B., Narkotyki. Kompendium wiedzy o środkach uzależniających;
Woronowicz B.T., Uzależnienia: Geneza, terapia, powrót do zdrowia;
Wrona J., Narkotyki, narkomania. Podstawy wiedzy;
https://www.wojsko-polskie.pl/
awl/u/1c/e0/1ce01d40-dcf6- 4afd-92a9-cc36b74da001/13_ arkadiusz_dyl.pdf, dostęp 04.11.2025; https://ewspa.edu.pl/wp-
content/uploads/2024/06/ Eppism1-2-2023_grzybicka-1-2. pdf, dostęp 04.11.2025.
